Stępowski Leon właśc. Junosza-Stępowski Leon Aleksander, pseud. Leon Leonowicz, Warski (1852–1914), aktor, dyrektor teatru.

Ur. 10 IV w folwarku Golendzkie (obecnie Golędzkie, pow. kutnowski). Ojciec S-ego, Jan był powstańcem styczniowym; ranny w bitwie pod Żychlinem, został następnie zesłany na Syberię, a jego dobra Golendzkie i Jaworzynę skonfiskowano. Po powrocie zamieszkał w Józefinie koło Mińska Maz., gdzie zajmował się pszczelarstwem, lecz ok. r. 1871 utracił ten majątek za długi i przeniósł się do Warszawy. Matką S-ego była Bronisława z Cieleckich (9 I 1831 – 4 XI 1914). S. miał siostry Joannę i Ludkę (zapewne Ludwikę); jedna z nich była żoną generała rosyjskiego.

Do ósmego roku życia S. cierpiał na zaburzenia mowy (jąkanie). W l. 1866–9 uczył się w gimnazjach w Częstochowie, a następnie w Warszawie, gdzie statystował w Teatrze Rozmaitości i pobierał lekcje deklamacji u aktora Warszawskich Teatrów Rządowych (WTR), Jana Królikowskiego. Zapewne pod koniec r. 1869 uciekł z domu i za radą Królikowskiego wstąpił do nowo założonej Szkoły Dramatycznej przy Tow. Przyjaciół Sceny Narodowej we Lwowie, kierowanej przez Karola Królikowskiego (brata Jana). Jesienią 1871 został zaangażowany przez Stanisława Dobrzańskiego do teatru w Poznaniu; początkowo zajmował się tam przepisywaniem sztuk. W „Dzienniku Poznańskim” pod pseud. Leon Leonowicz, jak napisał we wspomnieniach, ogłosił kilka wierszy. Pod tym pseudonimem zadebiutował na scenie, zapewne 7 X, rolą notariusza Papillona w „Filibercie” É. Augiera (reż. Emilian Konarski). Następnie grywał niewielkie role: Lokaja w „Pracowitych próżniakach” Michała Bałuckiego, Aktora Pierwszego w „Hamlecie” W. Shakespeare’a oraz jedyną większą, Jonka w „Zabobonie, czyli Krakowiakach i Góralach” Jana Nepomucena Kamińskiego i Karola Kurpińskiego. Wiosną 1872 choroba uniemożliwiła mu wyjazd z Dobrzańskim do teatru lwowskiego. Po wyzdrowieniu związał się z zespołami objazdowymi, najpierw (wg „Tyg. Teatr.”), Anastazego Trapszy, z którym grał zapewne w Kielcach, Lublinie, Radomiu, Piotrkowie, Częstochowie i Łodzi, potem Henryka Modzelewskiego (zaangażowany w Łodzi, do 2 XII 1873 grał w Sieradzu, Złoczewie, Wieluniu i Łodzi), Pawła Ratajewicza (zimą 1873/4 grał w Piotrkowie), Józefa Teksla (od 6 IV do początku czerwca 1874 grał m.in. w Piotrkowie) oraz ponownie Modzelewskiego i Teksla (od stycznia do kwietnia 1875 w Kaliszu). Latem 1875 występował w warszawskich teatrach ogródkowych: «Eldorado», «Antokol» i «Alhambra», w październiku z zespołem Teksla, m.in. w Płocku, a do stycznia 1876 w grupie Jana Łuby w Kaliszu. W marcu i kwietniu t.r. grał z trupą Juliana Grabińskiego najpierw we Włocławku, od maja do sierpnia w teatrzyku ogródkowym «Alkazar» w Warszawie, a na przełomie l. 1876/7 w Płocku, gdzie także reżyserował. Od 13 VI do 13 VII 1877 ponownie występował w Warszawie jako Warski, w prowadzonym przez Władysława Wernera i Franciszka Idziakowskiego teatrzyku ogródkowym «Pod Lipką». Dn. 28 VIII t.r. zagrał bez sukcesu w WTR Wilczurę w „Szlachectwie duszy” Jana Chęcińskiego. Dn. 5 XI związał się w Tarnowie z zespołem Piotra Woźniakowskiego, a w marcu 1878 przejął jego kierownictwo. Wkrótce, zapewne z powodu bankructwa zespołu, wycofał się ze sceny i został urzędnikiem rady powiatowej w Śniatynie. Już jednak od grudnia do 4 I 1879 występował ponownie w Tarnowie z zespołem Józefy Piaseckiej, w którym grał rolę tytułową w „Hamlecie”. Na początku stycznia t.r. odszedł z trupy Piaseckiej i założył zespół, z którym występował w Tarnowie (4 i 14 IX), Stanisławowie, Kołomyi i Czerniowcach.

Od września 1879 był S. aktorem teatru krakowskiego, kierowanego przez Stanisława Koźmiana. Brał udział w życiu towarzyskim Krakowa; w salonie aktorki Antoniny Hoffmann spotykał się m.in. z Bałuckim, Władysławem Ludwikiem Anczycem, Adamem Asnykiem, Ignacym Maciejowskim (Sewerem), Kazimierzem Zalewskim. W r. 1881 napisał z Janem Arwinem (właśc. Jan Kazimierz Zieliński) sztukę Ostatnie lata Fryderyka Chopina (prawdopodobnie wyst. w Poznaniu 17 X 1899 pt. Fryderyk Chopin). W r. 1882 z zespołem Romana Żelazowskiego gościł na występach w Petersburgu. Latem 1883 grał z zespołem krakowskim w Tarnowie, a w r.n. kierował występami objazdowymi teatru krakowskiego w Rzeszowie, Jarosławiu, Przemyślu i Truskawcu. Dn. 25 III 1885 zakończył pracę w teatrze krakowskim i od kwietnia występował przez rok w teatrze lwowskim, kierowanym przez Jana Dobrzańskiego. W maju 1886 ponownie i już na stałe związał się z teatrem krakowskim. Od końca r. 1887 prowadził «kursy deklamacji, płynnej wymowy, oraz poprawiania błędów wymowy wynikających z jąkania, seplenienia i błędnego wymawiania niektórych głosek» („Kur. Krak.” 1887 nr 235); pracą tą zajmował się do końca życia. Prawdopodobnie ok. t.r. wyreżyserował, wystawioną przez krakowskich gimnazjalistów, „Marię Stuart” Juliusza Słowackiego; rolę tytułową odtwarzał w sztuce Stanisław Wyspiański. Bliższą znajomość z pisarzem S. zawarł 27 I 1888 na przygotowanym przez Wyspiańskiego wieczorze ku czci Artura Grottgera; S. deklamował wówczas wiersz „Archanioł sztuki” Wincentego Stroki. Z czasem Wyspiański zaczął mu odczytywać swe utwory przed drukiem bądź złożeniem w teatrze. Latem t.r. S. kierował objazdem teatru krakowskiego po Galicji (Tarnów, Jarosław, Przemyśl, Stanisławów, Kołomyja i być może Sambor). Od 15 VI 1889 kierował letnimi występami teatru krakowskiego w Stanisławowie, a w lipcu w Szczawnicy. T.r. w teatrze amatorskim w Krakowie wyreżyserował komedię É. Paillerona „Nieśmiały” z Wyspiańskim w roli tytułowej. Program artystyczny kierującego teatrem krakowskim w l. 1893–9 Tadeusza Pawlikowskiego nie odpowiadał S-emu, uważano, że «stary aktor-romantyk» wypowiedział dyrektorowi walkę („Ilustr. Kur. Codz.” 1925 nr 108). Dn. 23 I 1895 w sali redutowej Hotelu Saskiego odbył się pokaz jasełek ks. Kazimierza Jary i L. Kołodziejczyka przygotowanych przez S-ego z dziećmi ze szkoły w Łobzowie. Od jesieni 1896 prowadził, równocześnie z kursami deklamacji, «szkołę poprawiania błędów wymowy» dla dzieci („Nowa Reforma” 1896 nr 194). W czerwcu 1897 przemawiał na pogrzebie Hoffmann. W l. 1898–9 korygował wady wymowy uczniów Szkoły Dramatycznej Stanisława Knake-Zawadzkiego.

S. wielokrotnie grał w prapremierach sztuk Wyspiańskiego: Barzykowskiego w „Warszawiance” (reż. Ludwik Solski, 26 XI 1898) i „Lelewelu” (reż. Tadeusz Pawlikowski, 20 V 1899) oraz Dziada w „Weselu” (reż. Adolf Walewski, 16 III 1901). Wystąpił także jako Kapral w „Dziadach” Adama Mickiewicza w inscenizacji Wyspiańskiego (reż. Walewski, 31 X t.r.). Kiedy 18 III 1902 na trzydziestolecie swej pracy scenicznej zagrał Michonneta w „Adriannie Lecouvreur” E. Scribe’a i E. Legouve’a we własnej reżyserii, Wyspiański po spektaklu odwiedził go w domu, po czym napisał i zadedykował mu rolę Starego Aktora w „Wyzwoleniu”. W prapremierze „Wyzwolenia” 28 II 1903 zagrał S. tę rolę, a także Kaznodzieję i Maskę VI. Dn. 7 V t.r. wystąpił jako Wieść w prapremierze „Bolesława Śmiałego” Wyspiańskiego (reż. Walewski i Józef Sosnowski). W lipcu t.r. Wyspiański zadedykował i przesłał mu do Rojówki koło Nowego Sącza trzy utwory poetyckie: „Wierszyk wakacyjny”, „Gdy przyjdzie mi ten świat porzucić...” i „Niech nikt nad grobem mi nie płacze...” (ogłoszone w „Nowej Reformie” w sierpniu–wrześniu t.r., drugi pod zmienionym tytułem „Do mego przyjaciela Leona St.”). W r. 1906 napisał S. i wydał z Ewą Łuskiną sztukę Szopen (Kr.). Po śmierci Wyspiańskiego grał w kolejnych premierach jego sztuk jako Dworzanin we fragmencie „Zygmunta Augusta” pt. „Zgon Barbary Radziwiłłówny” (15 III 1908), Makrot w „Nocy listopadowej” (reż. Solski, 28 XI t.r.), Nauczyciel w „Sędziach” (reż. Sosnowski, 27 XI 1909) i papież Grzegorz XVI w „Legionie” (reż. Solski, 28 XI 1911), będący jedną z jego najlepszych ról. W r. 1907 prowadził zespół amatorski w Tymbarku. Dn. 29 V 1912 obchodził na macierzystej scenie czterdziestolecie pracy, grając tytułową rolę w „Panu Jowialskim” Aleksandra Fredry. Później, z powodu choroby, już nie występował, natomiast zajmował się nadal poprawianiem wad wymowy, m.in. w l. 1912–14 przyszłych aktorów: Stanisława Grolickiego i Stefana Michułowicza. Przygotował też S. dla poznańskiego wydawcy i księgarza Karola Rzepeckiego dziewięciotomowy Atlas obrazowy do historii, literatury i sztuki polskiej, którego wydaniu przeszkodził wybuch pierwszej wojny światowej w r. 1914 (przechowywany był w B. Raczyńskich, rkp. 431, po pożarze w r. 1945 ocalały jedynie fragmenty). Opublikował także wspomnienia Z pamiętnika („Teatr” 1912 nr 1, 2, 1913 nr 1, 6).

Wg Koźmiana, po przybyciu do teatru krakowskiego S. «grać umie, gra wciąż jeszcze za wiele i wybija wszystko w sposób zdradzający nadzwyczaj zakorzeniony prowincjonalizm». Maniery tej pozbył się dopiero w Krakowie, ale był tam przez lata odtwórcą na ogół małych «ról rodzajowych i charakterystycznych o typie przeważnie swojskim» („Czas” 1912 nr 242). Julian Miłkowski napisał o nim: «Charakter gry jego przeważnie powolny, flegmatyczny, ale w ogóle inteligentny i wyrozumowany», a Adam Grzymała-Siedlecki twierdził: «Zawsze się wydawało, że musiał mieć koło pięćdziesięciu lat, gdy go matka wydała na świat. Wrażenie to wywoływał [...] powagą duchową». S. zagrał setki ról (w sezonie 1888/9 aż 103), m.in. w sztukach Bałuckiego (Wiwandowski w „Krewniakach”), Słowackiego (Karzeł i Sforka w „Horsztyńskim” oraz Barabasz w „Złotej Czaszce”), Shakespeare’a (Olivier w „Jak wam się podoba” i Ojciec Laurenty w „Romeo i Julii”), V. Sardou (Claviers w „Starych kawalerach”), F. Schillera (Miller w „Intrydze i miłości” oraz Spiskowiec w „Wilhelmie Tellu”), Fredry (Lisiewicz w „Panu Geldhabie”). Do jego najlepszych ról należały: Przeor Kordecki w „Obronie Częstochowy” Elżbiety Bośniackiej, Grzegorz w „Kordianie” Słowackiego, Aktor Pierwszy w „Hamlecie”, a także nieliczne kreacje większe: Radost w „Ślubach panieńskich” i Rejent w „Zemście” Fredry oraz Bajdalski w „Panu Damazym” Józefa Blizińskiego. Aktorstwo traktował S. jako posłannictwo, czyn patriotyczny; «był zawsze przejęty ideą wysokich zadań swego zawodu» („Czas” 1912 nr 242). «Przesiąknięty [był] nie tylko życiem teatru, ale i teatralnością [...] nie mogący zgodzić się z tym, żeby aktor mógł być na zewnątrz sobą» (L. Kotarbińska). Z tej jego słabości już w r. 1886 kpił nieznany autor, ukrywający się pod pseud. Armand w satyrycznym wierszu „Stępek” („Diabeł” 1886 nr 7). S. zmarł 7 XI (podawana często data 8 XII jest błędna) 1914 w Krakowie, został pochowany 9 XI w grobie rodzinnym na cmentarzu Rakowickim (kw. LXII).

S. był dwukrotnie żonaty. Od ok. r. 1873 jego żoną była Julia z Czajkowskich (2 II 1852 – 1908), aktorka, która go porzuciła. Po po r. 1908 ożenił się z Anną z Więckowskich (21 VII 1872 – 2 XI 1946), prowadzącą z nim kursy poprawiania wad wymowy. Z drugiego małżeństwa miał trzech synów: Bronisława (zob.), Leszka i Janusza (zob.). Leszek Leon Ksawery (14 XII 1895 – 15 VIII 1975), po zdaniu w r. 1913 popisowego egzaminu aktorskiego przed Pawlikowskim i Solskim występował w teatrach Krakowa, Łodzi, Poznania, Warszawy, Lwowa i Bydgoszczy. W okresie drugiej wojny światowej był zatrudniony w kawiarni aktorskiej «Sztuka» w Warszawie, a następnie w Wydz. Zdrowia i Opieki Społecznej Zarządu Miejskiego, brał udział w konspiracyjnych wieczorach recytatorskich. Po wojnie grał w teatrach Poznania (1945–9) i Krakowa: w l. 1949–54 i 1959–70 w Teatrze im. Słowackiego, a w l. 1954–9 w Teatrze Starym. Do jego ważniejszych ról należały: tytułowa w „Orlęciu” E. Rostanda, Pan Młody w „Weselu” i Konrad w „Wyzwoleniu”, Zbigniew w „Mazepie” Słowackiego, Przełęcki w „Uciekła mi przepióreczka” Stefana Żeromskiego, Priam w „Troilusie i Kresydzie” Shakespeare’a, Don Paolo Corsi w „Urzędzie” wg Tadeusza Brezy, Majster ogni sztucznych w „Pierścieniu wielkiej damy” Cypriana Norwida. Był trzykrotnie żonaty. Pierwszą żoną (ślub ok. r. 1916) była Helena, drugą (ślub 5 VI 1936) Maria Malanowicz-Niedzielska (30 IX 1899 – 8 X 1943), aktorka, która zginęła w Warszawie, trzecią (ślub 3 VII 1946) Barbara z Rozmarynowiczów (ur. 1 VII 1922), pianistka w teatrze. Nie pozostawił potomstwa.

Dwutomowe wspomnienia S-ego Ludzie teatru, przygotowywane przez syna, Janusza do publikacji, spłonęły w Warszawie w powstaniu 1944 r.; w wydaniu ocalałych fragmentów przeszkodziła śmierć Janusza (obecnie znajdują się one w Zbiorach Specjalnych IS PAN).

Fot. w: Arch. i B. Artyst. Teatru im. J. Słowackiego w Kr., B. Jag. (albumy Wacława Szymborskiego), „Biesiada Liter.” 1912 nr 3 s. 47 (S. jako papież Grzegorz XVI w „Legionie” Wyspiańskiego); Portret ojca S-ego przez Józefa Simmlera w posiadaniu rodziny w Wielkiej Brytanii; – Katalog Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu 1885–1931, P. 1932 I; Katalog rękopisów Biblioteki Raczyńskich w Poznaniu, Red. A. Domańska, W.–P. 1990; Nycek J. B., Ludzie i książki. Słownik biograficzny ludzi książki i pióra województwa płockiego, Płock 1983; Słown. Teatru Pol., (bibliogr., fot.); Słown. Teatru Pol., II; – Doboszewska A., Kalendarium życia i twórczości Stanisława Wyspiańskiego, w: Wyspiański S., Dzieła zebrane, Kr. 1995 XVI vol. 3; Estreicher K., Teatra w Polsce, Oprac. K. Nowacki, Kr. 1992 IV; Gembala H., Solańska-Szczepanik K., Repertuar Teatru Miejskiego w Krakowie 1905–1913, W. 1990; Got J., Teatr Krakowski pod dyrekcją Adama Skorupki i Stanisława Koźmiana 1865–1885. Repertuar, Wr. 1962; Grzymała-Siedlecki A., Pawlikowski i jego krakowscy aktorzy, Kr. 1971 (ilustr.); Kotarbińska L., Z za kulis teatru, W. 1933; Kotarbiński J., Nauka poprawiania wad wymowy, „Czas” 1896 nr 143; Koźmian S., Teatr, Oprac. J. Got, Kr. 1959; Michalik J., Dzieje teatru w Krakowie w latach 1893–1915, Kr. 1987; Miłkowski J., Przegląd teatralny, „Kaliszanin” 1875 nr 30; Orzechowski E., Repertuar Teatru Krakowskiego 1885–1893, W. 1972; Solarska-Zachuta A., Repertuar Teatru Krakowskiego 1899–1905, W. 1979; Stępowski J., Rola starego aktora w „Wyzwoleniu” Wyspiańskiego, „Ilustr. Kur. Codz.” 1925 nr 108 (fot.); Stokowa M., Kalendarium życia i twórczości Stanisława Wyspiańskiego, w: Wyspiański S., Dzieła zebrane, Kr. 1971 XVI vol. 1; Zacińska M., Repertuar Teatru Miejskiego w Krakowie 1893–1899, W. 1977; – Solski L., Wspomnienia, Oprac. A. Woycicki, Kr. 1955–6 I–II; Stępowski L., Ludzie teatru, „Głos Narodu” 1924 nr 52, 70; tenże, [Wspomnienia], „Ilustr. Kur. Codz.” 1937 nr 184, dod. „Kur. Liter.-Nauk.” nr 28; tenże, Z pamiętników, „Życie Teatru” 1926 nr 29–30; tenże, Z pamiętników – Alojzy Żółkowski, „Twórczość” 1957 nr 1; tenże, Ze wspomnień o Stanisławie Wyspiańskim, „Twórczość” 1956 nr 11; tenże, Ze wspomnień starego aktora, „Dziś i jutro” 1954 nr 16; Teatralia kaliskie. Materiały do dziejów sceny kaliskiej (1800–1970), Oprac. S. Kaszyński, Ł. 1972; Wspomnienia aktorów 1800–1925, Oprac. S. Dąbrowski, R. Górski, W. 1963; Wyspiański S., Listy zebrane, Kr. 1998 IV; Wyspiański w oczach współczesnych, Oprac. L. Płoszewski, Kr. 1971; – „Czas” 1889 nr 129, 1890 nr 267, 278, 1895 nr 57, 1902 nr 65, 67, 1903 nr 202, 1909 nr 142, 1912 nr 242; „Dzien. Krak.” 1896 nr 199; „Dzien. Pol.” 1885 nr 206, 211, 1897 nr 245; „Gaz. Krak.” 1882 nr 178; „Gaz. Lwow.” 1885 nr 80; „Głos Narodu” 1895 nr 6, 18, 200, 1896 nr 245, 1898 nr 23; „Ilustr. Almanach Artyst.-Liter.” 1911 s. 167–8 (fot.); „Kaliszanin” 1875 nr 102; „Kur. Krak.” 1887 nr 235; „Kur. Lwow.” 1899 nr 160; „Kur. Stanisławowski” 1889 nr 165, 167, 169–171; „Kur. Warsz.” 1877 nr 190; „Nowa Reforma” 1888 nr 25, 1896 nr 194, 1897 nr 100, 1903 nr 212 1909 nr 286, 1912 nr 165, 209, 239; „Pam. Teatr.” 1975 z. 1 s. 60, 80; „Przegląd” 1896 nr z 23 VIII; „Przegl. Lek.” 1897 nr 16; „Tyg. Teatr.” 1912 nr 14 (fot.); – AP w Kr.: Spisy mieszkańców Kr. z l. 1890, 1910; Arch. i B. Artyst. Teatru im. Słowackiego w Kr.: Afisze teatr.; B. Raczyńskich: rkp. T–80 (Szymanowski W., Ostatnie chwile Kopernika); IS PAN: Zbiory Specjalne, sygn. 1211 (Arch. S-ego i syna Janusza, m.in. Stanisław Dobrzański); Paraf. rzymskokatol. św. Marcina w Oporowie: Libri baptisatorum, nr 1852/36; USC w Kr.: Akt zgonu, nr 359/1914/II/Śr.; – Mater. w posiadaniu rodziny w Kr. pt. „Pensjonat L. A. B. Stępowskich: podziękowania, listy i reklamy od 1895 do 1900 r.”; – Informacje Olgi Ciwkacz z Iwano-Frankowska, Ewy Guderian-Czaplińskiej z P. i Barbary Stępowskiej z Kr.

Roman Włodek